بازار تبریز، گنجینه هنر معماری ایران

تبریز که در شمال غربی ایران واقع شده، به دلیل موقعیت ممتاز جغرافیایی و قرار گرفتن در مسیر جاده ابریشم، در طول قرون گذشته همواره یکی از مهمترین مراکز تجارت و بازرگانی آسیای غربی به شمار میرفته است. از این رو جای تعجب نیست که مجموعه بازار تاریخی تبریز، قلب تپنده این شهر، یکی از بزرگترین بازارهای مسقف جهان و اولین بازار ثبت شده در فهرست جهانی یونسکو و همچنین یکی از مهمترین جاهای دیدنی تبریز باشد.

با وبلاگ اقامت ۲۴ همراه باشید تا به بهانه انتخاب تبریز به عنوان پایتخت نمونه گردشگری جهان اسلام در سال ۲۰۱۸ و آغاز برنامه های فرهنگی و گردشگری، با این شاهکار معماری ایرانی بیشتر آشنا شویم.

مجموعه بازار تاریخی تبریز در مرداد سال ۱۳۸۹ خورشیدی، به عنوان نخستین بازار جهان در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است. این بازار از بزرگترین بازارهای سرپوشیده جهان و یکی از شاهکارهای معماری ایران به شمار می آید.

بازار تبریز در سال ۱۱۹۳ هجری قمری بر اثر زلزله، به طور کامل تخریب شد، اما طولی نکشید که معماران زبر دست، آن را بازسازی کردند. بازار کنونی مربوط به اواخر حکومت زندیه و عصر قاجار است. این بازار که در سال ۱۳۵۴ هجری شمسی در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است، با طول معدل یک کیلومتر، یکی از بزرگترین مجموعه های به هم پیوسته و مسقف دنیاست.

طاق ها و گنبدهایی با کاربندی های زیبا و ارتفاع بلند، سازه های آجری به هم پیوسته، آرایش مغازه ها، کثرت تیمچه ها و وجود تعداد زیادی مدرسه و مسجد که در کنار سراهای بازرگانی جای گرفته اند، این بازار را به عنوان نمونه ای عالی از محیط تجارت و زندگی اسلامی و شرقی به یادگار گذاشته اند.

همانطور که بازارها در بسیاری از شهر های ایران، در بخشی از بافت مسکونی شهر قرار داشته و مکانی است که می توان گسترش شهر را به همراه داشته باشد، مرکزیت شهر را نیز می توان به این مکان اتلاق کرد. در تبریز نیز این امر مستثنی نبوده و بافت اصلی بازار تبریز از دو راسته سرپوشیده شمالی – جنوبی و شرقی- غربی تشکیل شده است.

شبکه بازار تبریز به مثابه قلب شهر است و نقش عمده ای در بافت شهر دارد. این بازار از سمت شرق به عالی قاپو (مجموعه کاخ های ولیعهد نشین) و از سمت غرب به مسجد جامع محدود شده است. از شمال، بخش هایی از شمال رودخانه مهران رود را شامل می شود، به طوری که این دو بخش به وسیله پل های چوبی که در امتداد راسته بازار قرار دارند، به هم متصل می شوند.

نخستین نقشه از بازار تبریز در سال ۱۳۲۷ هجری، در بخشی از نقشه دارالسلطنه تبریز و به دست اسدالله خان مراغه ای ترسیم شده است. طرح این بازار در بخش شمال شرقی نقشه مذکور رسم شده و اکثر مکان های مهم آن نظیر تیمچه ها و کاروانسراها در این نقشه نام گذاری شده اند. عرض بازارها بین چهار تا پنج متر و بلندی سقف آن ها پنج تا شش متر است که در مقایسه با سقف بازارهای نقاط گرمسیری ایران کوتاه تر است.

بسیاری از گردشگران و جهانگردان نظیر ابن بطوطه، مارکوپولو، جاکسن، اولیای چلبی، یاقوت حموی، گاسپار دروویل، الکسیس سوکتیکف و حمدالله مستوفی، از رونق و شکوه بازار تبریز تمجید کرده اند. شاردن فرانسوی آن را از عالی ترین بازارهای آسیا دانسته و با اظهار شگفتی از گنبدهای زیبا و طاق های دیدنی، بازار هشت گوش و وسیع قیصریه را زیباترین بخش بازار عنوان کرده است. ابن بطوطه سیاح مشهور که در سال ۷۳۱ هجری قمری، وارد بازار تبریز شد، می گوید: بازار تبریز یکی از بهترین بازارهایی بوده که من در همه شهرهای دنیا دیده ام؛ من به بازار جواهریان رفتم و بس که از انواع جواهرات دیدم چشمم خیره گشت.

تاورنیه نیز در سال ۱۰۴۶ هجری قمری از این بازار دیدن کرده و آن را ستوده است. حمدالله مستوفی مورخ و جغرافیدان معروف قرن هشتم، ضمن تعریف از خوبی و فراوانی غلات و میوه های تبریز و اشاره به مزیت های پاره ای از انواع مخصوص گلابی، سیب، زردآلو و انگور آن، مردم این شهر را اعم از فقیر و غنی، اهل کسب و داد و ستد معرفی کرده است.

در زمان عباس میرزا که تبریز، ولیعهد نشین و دارالسلطنه گردید، سراها، تیمچه ها و بازار های عالی تازه ای احداث شد.

زمانی تبریز نسبت به تهران یک شهر متجدد به شمار می آمد. البته این امر طبیعی است چون اولین پایتخت دوره صفوی که شاه عباس آنجا را انتخاب کرد، شهر اردبیل در آذربایجان بود و شهر تبریز به دلیل موقعیت جغرافیایی خاص خود که در ارتباط با مرز عثمانی قرار داشت، مورد حمایت مداوم دولت نیز قرار می گرفت. ولی به دلیل نزدیکی این منطقه و قرار گیری روی جاده ابریشم، ارتباط بیشتری با دولت عثمانی و بازرگانی با اروپا را به عهده داشت.

از این رو بازارها نقش عمده ای را در موقعیت تجاری و بازرگانی شهر برقرار می کردند. به همین دلیل در چنین شرایطی «دوکا»، «ونیز»، «لیور» و روبل واحد پول کشورهای مختلف جهان در بازار تبریز مانند پول ایران رایج بود.

بازار تیمچه امیر یکی از شاهکار های جالب معماری و باشکوه ترین تیمچه های بازار تبریز به شمار می آید. بانی تیمچه امیر، میرزا محمد خان امیر نظام زنگنه است که در سال ۱۲۶۰ هجری قمری درگذشت. معمار معروف این تیمچه، صمد معمار بوده که داستان زندگی او در میان معماران تبریز زبان زد است. وی در اواخر عمر با فقر روزگار گذرانید و با فقر زندگی را بدرود گفت.

تیمچه حاج صفر علی، بنایی است معظم که بانی آن حاج صفر علی خوئی، بازرگان معروف معاصر فتحعلی شاه قاجار بود.

تیمچه مظفریه نیز یکی از زیباترین بخش های بازار است که حاج شیخ جعفر قزوینی، تاجر سرشناس دوره ناصرالدین شاه در سال ۱۳۰۵ آن را ساخته بود و به مناسبت حضور مظفرالدین میرزا، ولیعهد وقت، این تیمچه را به نام مظفریه نام گذاری کرد. در حال حاضر تیمچه مظفریه که یکی از مراکز عمده تجارت و صدور فرش آذربایجان و ایران است، شهرت جهانی دارد. این تیمچه دو طبقه داشته که هر طبقه آن بیست و شش حجره فرش فروشی را در خود جای داده است.

در خصوص بازسازی و مرمت بازار تبریز نقل می شود که به احتمال قوی این بازسازی، همزمان با بنای باروی شهر به همت نجف قلی خان بیگلربیگی از سال ۱۱۹۴ آغاز شده است.

منبع : وبلاگ اقامت ۲۴