دخمه زرتشتیان یزد کجاست؟ معرفی کامل برج خاموشان یا برج سکوت یزد

دخمه زرتشتیان چیست؟ دخمه اموات زرتشتیان در ‏اطراف منطقه صفائیه یزد است که افراد محلی این مکان باستانی را با نام های دیگری نیز می خوانند. معروف ترین نام گذاری دیگر دخمه زرتشتیان، برج سکوت یا دخمه زرتشتیان خاموشان است. در ۱۵ کیلومتری جنوب شرقی یزد کوه رسوبی به اسم دخمه وجود دارد. برای ‏کسانی که با کارکرد دخمه آشنا نیستند درباره دخمه زرتشتیان باید بگوییم مکانی است برای قرار دادن جنازه زرتشتیان تا گوشت و ‏پوست آنها خوراک حیوانات و پرنده ها شود. در واقع زرتشتیان معتقدند جسد انسان پس از مرگ پاک نیست و ‏خاک را آلوده می کند. بنابراین با این کار که توسط نساسالار یا نساکش (نسا به معنای مردار) انجام می گیرد، ‏آلودگی را دفع می کنند. پس از آن استخوان ها را در چاهی که در وسط دخمه زرتشتیان بوده قرار می دادند. در ‏ادامه بیشتر با این جاذبه که از جاهای دیدنی یزد است آشنا خواهید شد.

دخمه زرتشتیان کجاست؟

دخمه زرتشتیان در کدام شهر است؟ محل دخمه زرتشتیان در شهرهای مختلفی مثل یزد، شوشتر، اشکذر، کرمان، ‏اردکان، تفت، شهر ری، راور، اصفهان و غیره به چشم می خورد. در این مطلب به معروف ترین دخمه های ‏زرتشتیان که در شهر یزد قرار دارد می پردازیم که چون شهر یزد، پایتخت مذهبی زرتشتیان است، بیشتر از ‏سایرین مورد توجه و بازدید گردشگران قرار گرفته است.‏

برای رسیدن به دخمه زرتشتیان شهر یزد می توانید از طریق خط اتوبوس شهدای محراب – فجر یا شهدای محراب – ‏ملاصدرا خودتان را به ایستگاه میدان ایثار برسانید. از آنجا می توانید به کمک وسیله نقلیه یا پیاده که مسافت ‏طولانی است خودتان را به دخمه زرتشتی یزد برسانید.‏
آدرس دخمه زرتشتیان: ۱۵ کیلومتر جنوب شرقی یزد، منطقه صفائیه، بلوار شهیدان اشرف، کوه رسوبی و کم ‏ارتفاع دخمه

فلسفه و تاریخچه دخمه زرتشتیان یزد

برای اینکه با پیشینه دخمه زرتشتیان آشنا شوید ابتدا باید با معنا و مفهوم، چرایی این کار و به طور کلی فلسفه ‏آن آشنایی پیدا کنید. این دخمه ها به نوعی می توان گفت دخمه قبرستان زرتشتیان بودند. در ابتدا باید بدانید که واژه دخمه یعنی چه و به چه معناست؟ دخمه یا دخنه به معنای ‏سرای پلید است که در طول زمان معانی مختلفی به خود گرفته که آخرین معنای آن، داغ گاه یا محل سوزاندن ‏است. کلمه داغ در زبان فارسی هم از ریشه لغت «دَگ» گرفته اند. اما چرا چنین معنایی دارد به کارکرد دخمه ‏ها در طول تاریخ باز می گردد.‏

کاربرد دخمه

در دوران باستان، اجساد افراد در مکان های بسیار دور رها می شدند و اساسا هنوز چیزی به اسم دخمه به وجود ‏نیامده بود. در دوران آریایی ها، مشابه با هندوان، اجساد را در محل دخمه که همان داغ گاه است می سوزاندند. ‏پس تا اینجا متوجه شدید که چرا به دخمه، داغ گاه می گویند. اما در دوران زرتشت سوزاندن مرده ها باطل ‏گردید و روش دیگری را جایگزین کردند بنابراین کاربرد دخمه هم تغییر پیدا کرد. بنابراین متوجه شدید که ‏قدمت دخمه زرتشتیان یزد بسیار زیاد است.‏

فلسفه دخمه قبرستان زرتشتیان

از اینجا به با فلسفه وجودی پیدایش دخمه زرتشتیان آشنا خواهید شد. طبق عقاید و رسوم آیین زرتشتی، مرگ ‏شروع مبارزه با اهریمن است بنابراین قرارگیری جسد در محل وجود اهریمن ها این امکان را فراهم می کند. از ‏طرفی زرتشتیان معتقدند عنصر خاک مقدس و پاک است و مردار انسان آن را از حالت پاکی بیرون می آورد. ‏بنابراین دخمه اموات زرتشتیان کاربرد جدیدی پیدا کرد.‏

با اینکه چنین کاری در دوران رضاخان ممنوع گردید و همه افراد در تمامی ادیان به انجام خاکسپاری مجبور ‏شدند، اما باز هم تا دهه ۴۰ یا ۵۰ شمسی در برخی شهرها مثل کرمان و یزد ادامه پیدا کرد. روش کارکرد دخمه ‏قبرستان زرتشتیان به این شکل بوده که زرتشتیان اجساد مردگان را در دخمه رها می کردند. سپس نور آفتاب، حیوانات و ‏پرندگان اجساد را متلاشی می کرد. در نهایت استخوان افراد در محل خاصی که توضیح خواهیم داد ریخته می ‏شد.‏

معماری دخمه

دخمه های زرتشتی اگر به شکل طبیعی ساخته نمی شدند به دست انسان ها در محیطی به دور از شهر و در محل زندگی ‏حیوانات گوشتخوار و در ارتفاع نسبتا زیاد ساخته می شدند. معماری دخمه زرتشتیان در ابتدا محل دسترسی ‏پرندگان و درندگان را فراهم می کرد اما بعدا به شکلی مرتفع تر و همراه با درب ساخته شد که فقط پرندگان ‏بتوانند دسترسی داشته باشند. بعدها این حالت هم تغییر کرد. به عنوان مثال در گنبد کاووس گلستان، جسد را ‏درون تابوت شیشه ای قرار می دادند تا نور خورشید آن را بسوزاند و از بین ببرد.‏

معماری دخمه مردگان زرتشتی به شکلی بود که اجساد را به تخته سنگ درون آن می بستند تا پرندگان ‏گوشتخوار مثل کرکس ها از آن تغذیه کرده و با نور آفتاب کاملا از بین برود. در نهایت بعد از اینکه تعداد اجساد ‏به عدد خاصی رسید، استخوان های باقیمانده را در «استه دان» یا «استودان» به معنای محل قرارگیری استخوان ‏می ریختند.‏

دخمه زرتشتیان در ارتفاع حدودا ۱۰۰ متری به شکل برج استوانه ای و از جنس سنگ می ساختند چون خاک ‏به دلیل تقدس کاربرد نداشته است. در ساخت این دخمه ها عمدتا از درب استفاده نمی کردند و رفت و آمد از ‏طریق نردبان صورت می گرفت به همین دلیل پرندگان امکان دسترسی داشتند.‏
معماری داخلی دخمه به بخش های دایره ای مختلف تقسیم بندی می گردید. بخش اول به سمت دایره بیرونی ‏محل رها کردن اجساد مردان، دایره میانی محل رها کردن مردگان زن و داخلی ترین قسمت محل قرار گرفتن ‏اجساد کودکان بود.‏

آداب و رسوم ساخت دخمه مردگان یا اموات

ساخت دخمه زرتشتیان خاموشان نسبت به ساخت سایر بناهای مشابه تاریخی با تفاوت هایی همراه بود. یکی از مهمترین ‏تفاوت ها درباره دخمه زرتشتیان این بود که ساخت این بناها با آداب و رسوم در مراحل مختلف همراه بوده است. به عنوان مثال طبق ‏عقاید باید در ساخت آنها ۴ میخ بزرگ، ۳۶ میخ متوسط و ۲۶۰ میخ کوچک استفاده می کردند. پس از آن ‏ریسمان نخ پنبه ای به دور این میخ ها می بستند و خودشان را آماده ذکر و نیایش می ساختند.‏
بعد از ساخت بنای کامل دخمه، آداب و رسوم بعدی که شامل نشستن در وسط دخمه و ۳۰۰ بار ذکر گرفتن ‏است شروع می شد. هر بار ذکر همراه با پرتاب یک سنگ به درون دخمه بود بنابراین هنگامی که ۳۰۰ سنگ به ‏درون آن پرتاب می شد، مراسم به اتمام می رسید. پس از آن می توانستند از دخمه ها استفاده کنند.‏

بررسی اجمالی دخمه زرتشتیان یزد

قبل از اینکه درباره دخمه زرتشتیان شهر یزد و معماری بخش های مختلف آن بدانیم، بد نیست کمی با ‏کلیات آن آشنا شوید. به محل دخمه اموات زرتشتی که می رسید دو دخمه را خواهید دید که هر کدام ویژگی ها ‏و تاریخ خاص خودشان را دارند:‏

• دخمه بزرگ مانکجی

دخمه بزرگ مانکجی (‏Maneckji Limji Hataria‏) در سمت چپ محوطه است. قطر دهانه آن حدود ۱۵ متر ‏است که به افتخار سازنده آن اینطور نامگذاری کرده اند. مانکجی که نماینده «انجمن بهبود وضعیت زرتشتیان در ‏ایران» بوده، در دوره ناصرالدین شاه، به ایران آمد. با ورود او فشارهای خارجی بر زرتشتیان کاهش پیدا کرد و هم ‏اکنون نیز در بین زرتشتیان ایران، اجر و منزلت بالایی دارد. در مدت حضور خود در ایران، دخمه بزرگ مانکجی ‏را احداث کرد، مدارس زیادی ساخت و هزینه تحصیل دانش آموزان را پرداخت کرد و مالیات را از روی زرتشتیان ‏برداشت. در نهایت در سال ۱۲۶۹ در دخمه ای که خودش احداث کرده بود قرار گرفت.‏

• دخمه گلستان

دخمه گلستان با قطر دهانه ۲۵ متر و در ارتفاع ۶ متری در فاصله ۱۵۰ متری غرب دخمه مانکجی در زمان قاجار ‏ساخته شد. با توجه به اینکه تا زمان قاجار جمعیت افزایش پیدا کرده قطر دهانه را بیشتر در نظر گرفتند. اما ‏دلیل اصلی احداث آن دشواری مسیر تا رسیدن به دخمه مانکجی بود که جاده آن مشکلات زیادی پیدا کرده بود.‏
امروزه هر دو این دخمه ها متروکه هستند و به دلیل گسترش شهرنشینی و فاصله زیاد تا دخمه ها، امکان اجرای ‏مراسم به شکل قدیمی خود وجود ندارد. بنابراین به خاک سپردن مردگان رایج شده است. با این حال دخمه ‏زرتشتیان یزد یکی از جذابترین جاهای دیدنی یزد به شمار می رود.‏

معماری دخمه زرتشتیان یزد

با توجه به توضیحاتی که تا به الان در مورد گور دخمه زرتشتیان (به شکل صحیح، دخمه) توضیح دادیم احتمالا ‏معماری و ساخت آن ساده به نظر می رسد. اما با وجود سادگی ظاهری، پیچیدگی های خاص معماری خود را ‏دارد. هر کدام از دخمه های زرتشتیان در یزد و شهرهای اطراف و به طور کلی تمامی آنها، معماری و ساختار ‏یکسانی دارند چون همانطور که گفتیم ساخت آنها بر پایه آداب و رسوم بوده و سلیقگی نیست. به طور کلی ‏معماری دخمه های زرتشتیان یزد شامل بخش هایی نظیر جاده، درب سنگی یا آهنی، کتیبه، فضای داخلی و ‏استودان است. در ادامه هر کدام از آنها را توضیح خواهیم داد.‏

• جاده دخمه

جاده دخمه برای مشخص کردن مسیر عبور مرور افراد عادی و مسئولان دخمه یا همان نساسالارها (نساکش) ‏بوده است چون با آبادی و روستاها فاصله زیادی داشته اند. قسمت دوم این جاده مخصوص عبور و مرور مسئولان ‏دخمه بوده که چند چاله کوچک هم داشته است. اما امروزه برای بازدید گردشگران به شکل پلکان طویل در ‏آمده تا عبور و مرور راحت باشد.‏

• درب سنگی یا آهنی

در ابتدا دخمه زرتشتیان درب نداشت و جانوران درنده هم دسترسی داشتند. این باعث می شد تا گاهی اوقات ‏لاشه همراه با استخوان جابجا شود. بنابراین در سالیان بعد، درب سنگی یا آهنی بزرگ هم تعبیه کرد تا از این ‏طریق فقط پرندگان بتوانند دسترسی داشته باشند.‏

• کتیبه

کتیبه بخشی حاوی اطلاعات مهم در مورد بخش های مختلف دخمه زرتشتیان بوده که در بالای درب سنگی یا ‏آهنی قرار می گرفت.‏

• فضای داخلی

بخش داخلی دخمه های زرتشتیان یا برج خاموشان (سکوت) گرد و صاف است که با تخته سنگ های بزرگ ‏پوشانده شده اند. وقتی وارد این قسمت می شوید به شکل مشخص سه قسمت دایره ای نخواهید دید بلکه به ‏شکل فرضی ترسیم می کرده اند:‏
‏-‏ بیرونی ترین حلقه مربوط به قرارگیری اجساد مردان بوده است؛
‏-‏ دایره میانی مخصوص قرارگیری اجساد زنان بوده و
‏-‏ حلقه داخلی نیز برای اجساد کودکان است.‏

• استودان

استودان (Ostudan) که به اسامی «سراده» و یا «استه دان» در بخش زرتشتیان ایران معروف بوده و در هندی ها به آن ‏‏«استوپه» می گفتند محل قرارگیری استخوان و بقایای اجساد مردگان بوده است. استودان در واقع چاهی در ‏مرکز دخمه بوده که «ارویس» یا نوعی سنگ متحرک در آن قرار داشته است. این چاه به چاه های عمیق تر ‏اطراف خود متصل بوده و یک متر از عمق همه آنها با شن و ماسه و چاه میانی با سنگ و سیمان پر بوده است. ‏این کار کمک می کرد تا بیماری و میکروب از اجساد به بیرون منتقل نشود.‏

بناهای تاریخی اطراف دخمه زرتشتیان یزد

هر کدام از دخمه های زرتشتیان، علاوه بر بنای اصلی دارای چند بنا و سازه دیگری هم بودند که مجموع تمامی ‏آنها برای اجرای مراسم لازم هستند. در ادامه به معرفی هر یک از این بناهای تاریخی می پردازیم:‏

• خیله

خیله ها (Kheyla) بناهای خشت و گلی در فاصله حدود ۲۰۰ متری دخمه ها هستند که به شکل دو طبقه با چند اتاقک ‏ساخته می شدند. تعداد خیله ها بستگی به تعداد اقوام و طایفه های زرتشتی بوده که در آن روستا یا ناحیه ‏زندگی می کردند. هر کدام از این خیله ها امکانات رفاهی لازم برای برگزاری مراسمات را داشتند. هنگام بازدید از ‏دخمه زرتشتیان یزد، خیله های مختلفی را خواهید دید که قدیمی ترین آن به دوران صفویه باز می گردد.‏

• خانه سالار دخمه زرتشتیان

سالار به کسی می گفتند که مسئول انجام امور غسل تا حمل مردگان به بالای برج بوده است. این فرد در طول ‏عمر خود در همین محدوده زندگی می کرد چون برخی از موارد فوتی در اثر ابتلا به بیماری بود و نباید آلودگی ‏به درون روستا یا آبادی می رسید. به همین دلیل بنایی به اسم خانه سالار می ساختند تا در آنجا زندگی کند.‏

• آتش سوزها

آتش سوزها (Firemakers) معمولا به دو نفری می گفتند که از لحظه ورود مرده به درون دخمه، ۳ شب پیاپی درون اتاقک ‏روبروی آن می ماندند و آتش روشن می کردند. نور آتش از طریق پنجره ای خاص به درون دخمه می تابید. این ‏کار براساس این عقیده بود که روان هر فرد پس از ۳ روز جدا می شود و در طی این مدت او را همراهی می ‏کردند تا ترس از بین برود.‏

شیوه دخمه گذاری زرتشتیان

از لحظه ساخت دخمه مردگان یزد یا همان برج خاموشان یا برج سکوت، تا زمان استفاده و دفن مردگان به شیوه ‏ای خاص و همراه با آداب و رسوم است. به همین دلیل از لحظه فوت تا رسیدن به دخمه زرتشتیان مراسم خاصی ‏اجرا می گردید.‏

• شروع مرگ

هر زمان که فردی در جمعیت زرتشتیان از دنیا می رود با لباس سفید به سراغ مراسم عزاداری می روند. لباس ‏سفید به معنای این است که مرگ پایان زندگی نیست.‏

• رسیدن به خیله ها

اطرافیان فرد متوفی، نسا یا فرد مرده را به درون خیله می بردند تا مراسمات و آیین های مذهبی را به جای ‏بیاورند. همانطور که گفتیم هر طایفه خیله مخصوص به خود را داشته تا اطرافیان بتوانند در آنجا استراحت کنند. ‏بنابراین می توانستند خستگی مسافت طولانی روستا تا دخمه را رفع کنند.‏

• ورود به دخمه

نساسالار، پس از اتمام مراسمات و آیین های مذهبی در خیله ها، مرده را تحویل می گرفت و به دخمه می برد. ‏در آنجا کفن مرده را باز می کردند تا پرندگان از آن تغذیه کرده و با نور آفتاب از بین برود.‏

• انداختن بقایا به درون استودان و پاکسازی آن

با از بین رفتن اجساد مردگان، فقط استخوان های آنها باقی می ماند. مسئول دخمه استخوان های باقی مانده را ‏جمع کرده و به درون استودان می ریزد. در بازه های زمانی ۶ ماهه یا یکساله، داخل دخمه را با آهک و گوگرد پر ‏می کنند تا استخوان ها به خاکستر تبدیل شوند و سپس با آب باران شسته می شوند.‏
اگر خاطرتان باشد عنوان کردیم که انتهای دخمه میانی به ۴ چاه عمیق تر متصل است که به عمق یک متر با ‏شن و ماسه پر کرده اند. شن و ماسه مانند فیلتر عمل می کنند تا آبی که خاکستر استخوان ها را شسته به شکل ‏تصفیه شده وارد سفره های زیرزمینی شود.‏

بهترین زمان بازدید از دخمه چه وقت است؟

ساعت بازدید دخمه زرتشتیان یزد در نیمه اول سال از ساعت ۸ صبح تا ۷ بعد از ظهر است. برای نیمه دوم سال ‏امکان بازدید از ۸ صبح تا ۵ بعد از ظهر فراهم است.‏

نکات بازدید از دخمه زرتشتیان در یزد

دخمه مردگان یزد محلی مذهبی و بسیار مورد احترام است و زمانی محل دفن اجداد و نیاکان زرتشتیان بوده ‏است. بنابراین از ریختن زباله، بالا رفتن از دیواره ها و نوشتن یادگاری صحیح نیست. در نظر داشته باشید که ‏شایعه ها پایه و اساس ندارند بنابراین حتی از روی کنجکاوی نیز سعی در پایین رفتن از دخمه نداشته باشید. در ‏طی سالیان اخیر افراد زیادی به دلیل سست بودن دیواره دخمه به درون آن افتادند و جان خود را از دست دادند.‏

هزینه بلیط برای بازدید ۵۰۰۰ تومان است و برای اتباع و گردشگران خارجی نیز ۲۰ هزار تومان در نظر گرفته ‏اند. مدت زمان بازدید هم حدود ۱ ساعت طول می کشد. ضمنا توجه داشته باشید که مسیر بازدید تا دخمه برای ‏افرادی که مشکلات حرکتی یا مفاصل دارند اصلا مناسب نیست.‏
ضمنا بسیاری از افراد سؤال پرسیده اند که آیا دخمه زرتشتیان در فهرست آثار ملی ایران قرار دارد؟ بله این بنای ‏تاریخی در سال ۱۳۸۴ در لیست آثار ملی کشورمان قرار گرفته بنابراین در حفظ این اثر تاریخی کوشا باشید.‏

مستند دخمه زرتشتیان یزد

برخی از تصاویر دخمه زرتشتیان یزد واقعی نیستند و تنها نقاشی های رنگ و تصاویر کامپیوتری هستند که طبق ‏گفته های نساسالارها و مسئولان دخمه به تصویر کشیده اند. اما مستند دخمه زرتشتیان یزد به خوبی دخمه ‏های این منطقه را به تصویر کشیده و تنها سند رنگی و البته بسیار قدیمی است.‏
مستند دخمه زرتشتیان یزد به نام باد صبا یا ‏The Lovers’ Wind‏ معروف است. این فیلم به سفارش پادشاه ‏آن زمان در سال ۱۳۴۸ توسط آلبرت لاموریس (‏Albert Lamorisse‏) تهیه و تدوین گردید. در این فیلم کل ‏صحنه را از دید «باد صبا» خواهید دید که به زیبایی هر چه تمامتر داستان دخمه ها و کاربرد آنها را توصیف می ‏کند. جالب است بدانید که مستند باد صبا در سال ۱۳۵۶  نامزدی بهترین فیلم مستند در جشنواره اسکار را هم کسب کرد.‏
در این مستند می توانید به خوبی راهی که نساسالاران از پای کوه تا بالای دخمه طی می کنند تا فرد مرده را به ‏آنجا برسانند تا خوراک پرندگان و کرکس ها شود را ببینید.

هنگامی که دوربین به بالا می رود، ده ها مرده با ‏تعداد زیادی استخوان در مرکز استودان همراه با یک چوب را خواهید دید. با بالا رفتن دوربین خودتان را در ‏نقش یک روان و فروهر خواهید دید که طبق عقاید زرتشتیان پس از مرگ از بین نمی روند به عالم بالا صعود می ‏کنند. در واقع زرتشتیان بر این عقیده استوار هستند که هر انسانی از ۴ تکه به نام های تن، جان، روان و فروهر ‏تشکیل شده است. تن و جان از بین می روند ولی روان و فروهر ابدی هستند.‏

جاهای دیدنی نزدیک

توصیه می کنیم حتما جاهای دیدنی نزدیک دخمه زرتشتیان یزد را هم ببینید. با توجه به اینکه زمان بازدید ‏بیشتر از یک ساعت طول نمی کشد، بنابراین در ادامه روز فرصت کافی برای بازدید از جاذبه های گردشگری ‏خواهید داشت. از جمله جاهای گردشگری نزدیک می توان به میدان امیر چخماق یزد، باغ دولت آباد، مسجد ‏جامع یزد، موزه آب یزد، موزه آیینه و روشنایی و خانه نواب وکیل اشاره کرد.‏

تور یزد و سفر به شگفتی های شهر

اگر برای دیدن جاذبه های تاریخی و شگفت انگیزی مثل دخمه زرتشتیان لحظه شماری می کنید اما نگران رزرو بلیط و اقامتگاه هستید، تور یزد این مشکل را کاملا برطرف کرده است. شما با رزرو تور یزد در اقامت ۲۴ نه تنها در هتلی که می پسندید اقامت خواهید داشت بلکه در کمترین زمان می توانید سفر خود را قطعی کنید و پس از آن فقط از برنامه سفر لذت ببرید.

هتل های نزدیک

سفر به یزد و رزرو هتل های نزدیک به جاذبه های گردشگری در اولویت همه مسافران است. اگر قصد دارید در ‏نزدیکی جاذبه گردشگری برج خاموشان یا برج سکوت یزد باشید که به سایر جاذبه های تفریحی و گردشگری ‏هم دسترسی مناسبی دارد ما به شما هتل تهرانی، پارسیان صفائیه، ترنج، لاله و ارگ جدید را پیشنهاد ‏می کنیم.‏
اقامت ۲۴ در تمامی طول سال بیشترین میزان تخفیف را برای رزرو هتل یزد در نظر گرفته است. بنابراین ‏شما می توانید تجربه خوش سفر به شهر یزد را با تخفیف های استثنایی رزرو هتل تکمیل کنید.‏

سوالات متداول