آشنایی با حمام وکیل شیراز و معماری بخش های مختلف آن

شهر شیراز شهر شعر و شعرا، جاهای دیدنی بسیاری دارد که با سفر به این شهر می‌توانید از این جاهای دیدنی و زیبا بازدید کنید. یکی از جاهای دیدنی شیراز در تمام فصول حمام وکیل است. حمام تاریخی وکیل (Vakil Historical Bath) در دوره زندیه به دست کریم خان زند و در غرب مسجد وکیل ساخته شده است. برای ساخت حمام یا گرمابه وکیل، از پیشرفته‌ترین اصول معماری در آن ایام استفاده شده و این مسئله باعث تمایز حمام وکیل شیراز از سایر حمام‌ها هم دوره خودش شده است. در این مقاله از مجله گردشگری اقامت ۲۴ قصد داریم تا به‌صورت کامل و جامع به بررسی این حمام بپردازیم. همراه ما باشید.

حمام وکیل کجاست؟

حمام وکیل در خیابان طالقانی شیراز و در مجاورت مسجد و بازار وکیل قرار دارد. این بنای تاریخی با قرارگیری در مرکز شهر، دسترسی مناسبی دارد.

لوکیشن حمام وکیل شیراز روی نقشه

چطور خودمان را به حمام وکیل شیراز برسانیم؟

حمام وکیل شیراز در خیابان لطفعلی‌ خان زند و خیابان طالقانی قرار گرفته است. برای رفتن به حمام وکیل می‌توانید از امکانات و خدماتی همچون تاکسیرانی و اتوبوسرانی استفاده کنید. بهترین خطوط اتوبوسرانی برای دسترسی به این حمام تاریخی و زیبا خطوط ۷۱ و ۹۷ اتوبوسرانی شیراز هستند. اما اگر قصد دارید تاکسی بگیرید، تنها کافی است از راننده بخواهید شما را به بازار وکیل، مسجد وکیل یا حمام وکیل برساند. تمامی این جاذبه‌ها در کنار یکدیگر قرار گرفته‌اند و علاوه‌بر اینکه این امکان را در اختیار شما قرار می‌دهند تا از حمام وکیل و موزه آن بازدید کنید، این امکان را هم به شما می‌دهند تا از این جاذبه‌ها دیدن کنید.

اطلاعات بازدید از حمام وکیل شیراز

برای بازدید از حمام تاریخی وکیل می‌توانید از اطلاعات زیر کمک بگیرید:

• ساعت کاری حمام وکیل: ۹ صبح تا ۹ شب؛ امکان بازدید از این حمام تاریخی در روزهای تعطیل رسمی به مناسبت شهادت و جمعه‌ها وجود ندارد.
• شماره تلفن حمام وکیل: ۰۷۱۳۲۲۴۷۶۴۶
• قیمت بلیط حمام وکیل: برای گردشگر ایرانی ۳۰ هزار تومان و گردشگر خارجی ۲۵۰ هزار تومان

اطلاعات بازدید از حمام وکیل شیراز

برای رفتن به میدان شهرداری و بازدید از حمام وکیل و دیگر جاذبه‌های این منطقه می‌توانید از مترو، اتوبوس، تاکسی و یا خودرو شخصی استفاده کنید. نزدیکترین ایستگاه مترو به حمام وکیل ایستگاه زندیه است. خط اتوبوس میدان نمازی به میدان شهرداری نیز یکی از بهترین راه‌های برای دسترسی به این حمام محسوب می‌شود. ساعت بازدید از حمام وکیل شیراز در نیمه اول سال از ۸:۳۰ الی ۲۰:۳۰ و در نیمه دوم سال از ۷:۳۰ الی ۱۹:۳۰ می‌باشد.

معرفی حمام وکیل شیراز

حمام وکیل شیراز یادگاری ارزشمند از دوران زندیه می‌باشد که در کنار مسجد و بازار وکیل به دستور کریم خان قرار دارد. حمام تاریخی وکیل شیراز یکی از بزرگترین و پیشرفته‌ترین حمام‌های زمان خود محسوب می‌شده و از معماری شگفت انگیزی برخوردار است.

این حمام بارها تغییر کاربری داده و بخش‌هایی از آن تخریب شده که در سال‌های مختلف مرمت و بازسازی شده است. در حال حاضر حمام وکیل شیراز به عنوان موزه‌ای جذاب و دیدنی فعالیت می‌کند و گردشگران می‌توانند در بازدید از این موزه با تاریخ و فرهنگ غنی ایران و شیراز آشنا شوند.

تاریخچه حمام وکیل شیراز

حمام وکیل در سال ۱۱۸۷ هجری قمری به دستور کریم خان زند در شهر شیراز ساخته شد. این حمام در کنار بناهای دیگری همچون مسجد، بازار، ارگ، کاروانسرا، آب انبار و … در میدان اصلی که به میدان توپخانه شهرت داشت بنا شد. این حمام دارای ۱۱ هزار مترمربع زیربنا است که معماری آن نشان از هنر عالی دوران زندیه می‌باشد. نوع ساخت حمام وکیل شیراز و تزئینات به کار رفته در آن موجب شده‌اند که این بنای تاریخی به یکی از زیباترین جاذبه‌های گردشگری شیراز تبدیل گردد.

در دوران قاجار مرمت‌هایی در بخش‌های مختلف حمام وکیل صورت گرفت و تزئینات دیگری به آن اضافه شد. در سال ۱۳۵۱ اداره باستان شناسی سقف حمام را مرمت و بازسازی نمود و تا پایان دوران پهلوی این حمام همچنان به فعالیت خود ادامه می‌داد و بخشی از آن نیز به زورخانه تبدیل شده بود. پس از انقلاب اسلامی حمام تاریخی وکیل به سفره خانه و رستوران تغییر کاربری داد که این امر آسیب‌های زیادی به آن وارد کرد. از این رو در سالهای بعدی مسئولان این حمام زیبا را به موزه‌ای جذاب و دوست داشتنی تبدیل نمودند که با مجسمه‌های منحصربفردی به نوعی فرهنگ غنی دوران‌های گذشته و آداب و رسوم مختلف را به نمایش می‌گذارد.

معماری حمام وکیل شیراز

این حمام تاریخی از معماری پیشرفته، اصولی و زیبایی برخوردار است که شاهکاری از دوران زندیه به شمار می‌رود. برای بخش داخلی و تزئینات حمام وکیل شیراز از آهک به جای گچ استفاده شده است زیرا آهک مقاومت بالایی در برابر رطوبت دارد. بر روی دیوارهای این حمام نقش و نگارهایی از فرهنگ و تمدن ایران دوران باستان به چشم می‌خورند. این تزئینات ارزشمند و چشم نواز که هنر دست استادان دوران زندیه محسوب می‌شوند، تصاویری در قالب مضامین اساطیری، حماسی، مذهبی، فرهنگی، آداب و رسوم و … می‌باشند.

همچنین موضوعات دیگری همچون داستان‌های قرآن (معراج پیامبر، قربانی کردن حضرت اسماعیل، به چاه انداختن حضرت یوسف)، داستان‌های فارسی (بیژن و منیژه، شیرین و فرهاد) و طرح‌های اسلیمی (گل، بوته و …) بر روی دیوارهای حمام وکیل شیراز به تصویر در آمده‌اند.

کف این حمام سنگفرش شده و مسیری برای عبور آب و گرم نمودن همیشگی محیط حمام تعبیه شده است. به نوعی معماران زمان زندیه یک گرمایش از کف در حدود ۲۱۵ سال قبل برای گرم کردن حمام ساخته‌اند. همچنین ستون‌های یکپارچه و با تزئینات برجسته حمام وکیل اوج هنرنمایی معماران ایرانی را به نمایش می‌گذارند.

پلان حمام وکیل

حمام وکیل همانطور که پیش‌تر هم اشاره کردیم، یکی از شاهکارهای معماری در دوران زندیه است. این حمام پلان مخصوص به خود را دارد. پلان حمام وکیل از چند بخش اصلی تشکیل شده که این بخش‌ها شامل ورودی، رختکن، گرمخانه، خزینه، گربه رو و تونل گرمایش است. ورودی به نحوی طراحی شده که از ورود مستقیم هوای سرد به حمام جلوگیری می‌کند. رختکن فضایی هشت ضلعی با سقف گنبدی و ستون‌های سنگی است و گرمخانه هم فضایی کوچکتر از رختکن است که برای شستشو و استحمام استفاده می‌شده است. در حمام وکیل دو خزینه آب گرم و آب سرد وجود دارد که فضایی مخصوص جهت شستشو است. اما گربه رو و تونل گرمایش؛ گربه رو کانال‌هایی در زیر حمام است که بخار حاصل از گرمای آب را به بخش‌های مختلف حمام هدایت می‌کند و باعث گرم شدن آن‌ها می‌شود. تونل گرمایش هم فضایی در زیر گرمخانه است که در آن آتش روشن می‌شده و آب را گرم می‌کردند. 

بخش های مختلف حمام وکیل شیراز

از ویژگی‌های حمام‌های قدیمی می‌توان به این موضوع اشاره کرد که آنها فقط مکانی برای شستشو و استحام نبودند. در ساختمان حمام‌های قدیمی قسمت‌های مختلفی وجود داشته که کاربردهای گوناگونی داشتند. در گذشته مراسم‌های مختلفی همچون جشن زایمان، حنابندان، مراسم آشنایی و خواستگاری، جشن‌های مختلف و جمع شدن مردم دور هم در حمام‌ها برگزار می‌شده است.

حمام وکیل شیراز نیز دارای بخش‌های مختلفی است که هر کدام از آنها دارای ویژگی‌ها و زیبایی‌های منحصربفردی می‌باشند.

ورودی

ورودی این حمام مانند سایر حمام‌های ایرانی کوچک بوده و دارای راهرویی با شیبی ملایم است. راهروی ورودی حمام وکیل شیراز به هشتی یا همان رختکن متصل می‌گردد که سطح آن از زمین پایین‌تر و دارای زاویه است. این نوع معماری برای جلوگیری از ورود سرما به داخل و خروج گرما از حمام به بیرون می‌باشد. ورودی حمام تاریخی وکیل از کاشی‌های نقش‌دار بسیار زیبایی برخوردار است که متعلق به زمان قاجاریه می‌باشند.

سربینه

سربینه یا رختکن حمام وکیل بیشترین فضا را به خود اختصاص می دهد و به شکل یک هشت ضلعی منظم طراحی شده است. این رختکن دارای هشت ستون سنگی یکپارچه است که سقفی بزرگ و گنبدی بالای آنها قرار دارد. سربینه حمام تاریخی وکیل دارای آهک بری‌های چشم نواز و نقوش و نگاره‌های بسیار تماشایی است که هنر معماران زندیه را نشان می‌دهند.

حوضی بزرگ و هشت ضلعی نیز در وسط سربینه قرار دارد که زیبایی این قسمت حمام وکیل را دوچندان نموده است. در چهار گوشه این رختکن حوضچه‌هایی پلکانی و پایین‌تر از سطح زمین وجود دارد که افراد پس از استحمام پاهای خود را درون آن می‌گذاشتند.

گرمخانه

گرمخانه محل شستشو و استحمام است که طرحی مربعی شکل و کوچک‌تر از سربینه دارد. سقف این گرمخانه بر روی چهار ستون بسیار زیبا قرار دارد. دو اتاق کوچک نیز در این قسمت از حمام وکیل شیراز وجود دارد که دارای حوضچه‌های آب می‌باشند. در بخش جنوبی گرمخانه نیز خزینه‌ای با دو دیگ بزرگ برای گرم کردن آب وجود دارد.

شاه نشین و حاکم نشین

دو شاه نشین با حوضچه مرمری در دو طرف گرمخانه قرار دارد که محل استراحت و جلسات دورهمی شاه و درباریان محسوب می‌شده است. در دو طرف دیگر نیز دو حاکم نشین ساخته شده که وسط هر کدام از آنها هم یک حوضچه مرمری زیبا قرار گرفته است. البته به خاطر تغییر کاربری یکی از این حاکم نشین‌ها به حمام نمره در زمان پهلوی، حوض آن تخریب شده است.

میاندر

یک قسمت دیگر از حمام وکیل میاندر نام دارد. میاندر که به صورت راهرویی پر پیچ و خم ساخته شده است، در واقع بخشی مابین گرمخانه و سربینه محسوب می شود. میاندر باعث می‌شود ورود افراد از گرمخانه به فضای باز رختکن به آرامی صورت بگیرد و موجب برهم خوردن تعادل گرمایی بدن و سرماخوردگی نگردد.

خزینه

خزینه بخش مهمی از سیستم گرمایشی و بهداشتی حمام وکیل شیراز بوده است. در ضلع شمالی گرمخانه، سه خزینه وجود داشته است؛ خزینه آب گرم، خزینه آب سرد و خزینه آب ولرم. خزینه میانی که مخصوص آب گرم بوده، دیگ‌های بزرگی داشته که برای گرم کردن آب از آن‌ها استفاده می‌شده است. دو خزینه دیگر، آب سرد و ولرم را برای استحمام افراد فراهم می‌کردند و تونل گرمایش هم زیر خزینه‌ها قرار داشته و وظیفه گرم کردن آب را بر عهده داشته است. در حال حاضر این خزینه‌ها به بخشی از موزه مردم‌شناسی تبدیل شدند و مورد بازدید گردشگران قرار می‌گیرند و یادآور هنر و مهارت معماران ایرانی در گذشته هستند.

حوض

حمام وکیل شیراز چیزی از تنوع حوض کم ندارد. در این حمام شما می‌توانید چهار مدل حوض را مشاهده کنید؛ حوض هشت ضلعی سربینه، حوض‌های حاکم‌نشین، حوض‌های گرمخانه و حوض‌های خزینه. حوض هشت ضلعی سربینه در وسط رختکن حمام قرار گرفته و محلی برای شستشو پاها قبل از ورود به گرمخانه است. حوض‌های مرمرین حاکم‌نشین که پیش‌تر به آن‌ها اشاره کردیم. حوض‌های گرمخانه فضایی برای شستشو و استحمام بوده است و حوض‌های خزینه هم محلی برای ذخیره آب گرم و سرد بوده که آب مورد نیاز برای استحمام را تأمین می‌کردند. این حوض‌ها در کنار هم معماری حمام وکیل را به خوبی به رخ می‌کشند.

گرمابه

گرمابه وکیل، از اصلی‌ترین حمام‌های شیراز، از زمان ساخت تا به امروز یکی از مهم‌ترین جاذبه‌های شیراز بوده است. این گرمابه که محلی برای استحمام اهالی گذشته شیراز بوده، این روزها پذیرای مسافران و گردشگرانی است که برای بازدید از آن، مسافت‌ها طی می‌کنند تا به شیراز برسند. گرمابه وکیل مرکز شناخت و آشنایی با رسوم نیاکان گذشته ما است که به همین دلیل هم اهمیت فوق‌العاده‌ای دارد.

موزه حمام وکیل

موزه حمام وکیل، پناهگاهی امن برای مجسمه های حمام وکیل، محلی است برای گشت‌وگذار در تاریخ و دیدن آنچه در گذشته وجود داشته است. این موزه که در حمام وکیل شیراز واقع شده است، دربردارنده آثار تاریخی و ۳۰ مجسمه‌های مومی است که در کنار هم فضایی را فراهم آورده‌اند تا بتوانید آنچه در گذشته بوده است را ببینید. موزه حمام وکیل پس از انقلاب اسلامی فعالیت خود را آغاز کرد و در این مدت پذیرای مسافران و میهمانان بسیاری بوده است. 

نحوه کارکرد حمام وکیل

همانطور که اشاره کردیم، حمام وکیل بخش‌های مختلفی دارد که این بخش‌ها هر کدام برای یک امری ایجاد شده است. از ورودی که به هشتی یا رختکن متصل می‌شود گرفته تا سیستم گرمایش حمام که آب گرم را از طریق کانال‌های زیرزمینی به تمام قسمت‌های حمام منتقل می‌کند. نحوه کارکرد جمام وکیل به ترتیب از ورودی آغاز شده و پس از آن به ترتیب به رختکن یا سربینه، گرمخانه، خزینه، گلخن و سیستم گرمایش منتهی می‌شود. نکات قابل توجه در مورد نحوه کارکرد حمام وکیل شامل استفاده از مصالح مقاوم در برابر رطوبت مانند آهک، نورگیری مناسب از طریق سقف گنبدی شکل با روزنه‌های کوچک و تهویه مناسب برای جلوگیری از تجمع بخار آب نیز می‌شوند.

مراسمات حمام وکیل شیراز

حمام وکیل شیراز، علاوه‌بر نقش بهداشتی و نظافتی، محلی برای برگزاری مراسمات و آیین‌های سنتی مختلف بوده است. برخی از مهم‌ترین مراسمات حمام وکیل شیراز شامل حنابندان، چله نوزاد، جشن زایمان، مراسم آشنایی و خواستگاری بوده است. مهم‌ترین مراسم حمام وکیل شیراز در آن دوران، حنابندان عروس بوده که در طی آن عروس را به حمام می‌بردند و پس از شستشو، دست و پاهای او را با حنا تزئین می‌کردند. این مراسم با آوازخوانی و شادی همراه بود. یکی دیگر از مراسماتی که در حمام وکیل برگزار می‌شد، چله نوزاد بود. در این مراسم، در چهلمین روز تولد نوزاد، او را به حمام می‌بردند و با آب مخصوصی که به آن «چهل آب» می‌گفتند، شستشو می‌دادند. مراسمات دیگر هم همچون جشن زایمان، مراسم آشنایی و خواستگاری هم براساس اصول و شرایط خاصی برگزار می‌شده است. در واقع حمام وکیل نه تنها محلی برای بهداشت و نظافت شخصی، بلکه فضایی برای امور اجتماعی و فرهنگی بوده است.

تزیینات حمام وکیل شیراز

از دیگر موارد پررنگ در حمام وکیل شیراز می‌شود به تزییناتی اشاره کرد که زیبایی این حمام را دوچندان کرده است. بخشی از این تزیینات شامل آهک‌بری است. در طی آهک‌بری، نقوشی برجسته را بر سطحی از آهک حک می‌کردند. اما چرا آهک؟ زیرا استفاده از گچ به جای آهک، باعث می‌شده تا دوام تزیینات پایین بیاید و در مدتی کوتاه بریزند. در نتیجه از آهک در این حمام استفاده شده و تزییناتی را بر روی آنان حک می‌کردند. تزیینات حمام وکیل شیراز سه مضمون دارند؛ مضامین طبیعی، مضامین قرآنی و مضامین داستانی. مضامین طبیعی مربوط به نقوش طبیعی دوران زندیه است که شامل گل و بوته می‌شوند. از مضامین قرآنی حک شده در حمام وکیل هم می‌شود به مورادی همچون شیخ صنعان و دختر نصرانی، معراج پیامبر اکرم (ص)، شمایل حضرت علی (ع)، صحنه انداختن و بیرون آوردن حضرت یوسف (ع) از چاه اشاره کرد. مضامین داستانی موجود در این حمام هم به مواردی همچون دیدار شیرین و فرهاد، دیدار بیژن و منیژه و صحنه سلطان سنجر و پیرزن خلاصه می‌شود. در ادامه تعریف برخی از مهم‌ترین نقوش را خواهیم داشت.

• صحنه معراج: در این صحنه می‌توانید پیامبر را سوار بر اسبی با سر انسان در مرکز تصویر ببینید که فرشتگان به‌صورت دایره‌وار دور ایشان هستند و هدیه‌ای برای حضرت آورده‌اند.
• صحنه به چاه انداختن حضرت یوسف (ع): این صحنه روی طاق ورودی رختکن قرار دارد و شامل تصویر حضرت یوسف (ع) در چاه می‌شود. در صورتی که برادران ایشان در دو طرف چاه ایستاده‌اند.
• صحنه دیدار شیرین و فرهاد: در این صحنه شما می‌توانید علاوه‌بر اشکال عجیب و غریب تخته سنگ‌ها، شکار جانوران، چهره و پیکر مردم کوچه و بازار، گیاهان با طرح‌های طلایی کم‌رنگ و … را ببینید.

جاهای دیدنی نزدیک حمام وکیل شیراز

حمام وکیل موقعیت مکانی بسیار خوبی دارد. به نحوی که شما می‌توانید در یک روز علاوه‌بر گشت‌وگذار در این حمام و بازدید از آثار هنری فوق‌العاده آن، به سایر جاهای دیدنی شیراز هم سری بزنید و اوقات خوش و خاطره‌انگیزی را برای خود و خانواده‌تان رقم بزنید. از جمله جاهای دیدنی بسیار نزدیک به این حمام تاریخی و زیبا می‌شود به مسجد و بازار وکیل اشاره کرد اما تمام جاهای دیدنی نزدیک حمام وکیل شیراز عبارتند از:

• آب انبار وکیل
• مسجد وکیل
• بازار وکیل
• حافظیه
• مسجد نصیرالملک
• خانه قوام
• باغ ارم
• موزه پارس
• ارگ کریم خان زند
• حرم شاهچراغ
• عمارت شاپوری

رستوران های نزدیک حمام وکیل شیراز

نمی‌شود با بازدید از حمام وکیل شیراز و دیدنی‌های آن یک روز عالی را رقم زد و گرسنه نشد. تصور کنید به حمام وکیل رفته‌اید، در صورتی که دارید با قدم زدن در آن به گذشته سفر می‌کنید و محو تماشای تزیینات زیبای آن می‌شوید، ناگهان شکم‌تان از فرط گرسنگی شروع به اعتراض کرده و نشان می‌دهد گرسنه شده‌اید. در نتیجه طبیعی است سراغ رستوران و غذاخوری را بگیرید. نگران نباشید، چراکه که در اطراف این مکان چشم‌نواز رستوران‌ها و غذاخوری‌های برای گردشگران و مسافران تعبیه شده است. برخی از بهترین رستوران های شیراز نزدیک به حمام وکیل عبارتند از:

• رستوران عمارت گلبهاری
• رستوران سنتی فخرالملوک
• رستوران دوسی
• رستوران سنتی زرنگار (داش آکل سابق)
• رستوران کته ماس
• رستوران شرزه

هتل های نزدیک حمام وکیل شیراز

قدم اول برای بازدید از حمام تاریخی وکیل، سفر به شیراز است. فارغ از اینکه با چه وسیله‌ای به این شهر سفر می‌کنید، مهم است برای اقامت خود در این شهر به دنبال مکانی مناسب باشید. اگر می‌خواهید اقامتی راحت و در عین حال فوق‌العده داشته باشید و بازدید از حمام وکیل در برنامه‌های شما جا دارد، بهترین گزینه هتل های نزدیک حمام وکیل شیراز هستند که نه تنها به این حمام، بلکه به جاهای دیدنی بسیاری در این شهر هم نزدیک‌اند. برخی از بهترین هتل های شیراز نزدیک به حمام وکیل عبارتند از:

• بوتیک هتل گلبهار
• بوتیک هتل روزبهان
• هتل فروغ
• هتل سنتی زیبا
• بوتیک هتل راوی
• هتل سنتی ماه منیر
• هتل نیایش

جمع بندی مطالب

در این مقاله تلاش کردیم تا تمام آنچه که نیاز است در مورد حمام وکیل را بدانید، در اختیارتان قرار دهیم. از معماری آن گرفته تا تزیینات زیبای آن و جاهای دیدنی نزدیک به این جاذبه تاریخی که می‌توانید در یک روز از تمام آن‌ها بازدید کنید. حالا وقت آن است تا آنچه خوانده‌اید را به چشم ببینید. چراکه شنیدن کی بُوَد مانند دیدن. پس بار سفر را ببندید و عازم شهر راز شوید و به چشمان خود دیدن جاهای دیدنی شیراز همچون حمام تاریخی وکیل را هدیه بدهید.

سؤالات متداول