کوروش کبیر ؛ کشورگشای جنگجو یا پیام آور صلح ؟

مهم نیست که یک استاد تاریخ باشید یا یک دانش آموز ۸ ساله دبستان، کوروش کبیر برای همه آشناست. این نشان از بزرگی این شخصیت برجسته تاریخ ایران دارد. پایه گذار هخامنشیان، مردی بود که حتی دشمنان خود را به ستایش از خود واداشت. کوروش کبیر بی شک نام آورترین شاه تاریخ ایران است.

کوروش کبیر، بنیان گذار هخامنشیان

القاب مختلفی از قبیل: پدر پارسی ها، برگزیده مردوک کهن ترین خدای بابل، فرستاده یهوه و فاتح بزرگ نیز برای او ذکر شده. خود او در منشور گلی اش خود را شاه جهان، شاه بزرگ، شاه توانمند و شاه چهارگوشه جهان معرفی می کند.

طبق تاریخ کوروش کبیر از سال ۵۲۹ ق.م تا ۵۵۹ ق.م به مدت سی سال فرمانروایی کرد. قلمرو ایران در زمان او از هر فرمانروای دیگر پارسی گسترده تر بود. اسناد مشخصی از زندگی کوروش قبل پادشاهی در دست نیست. تنها افسانه ای از مورخان یونانی اینگونه نقل می کند که پدر بزرگ مادری او آستیاک خوابی می بیند که طی آن نوه ای بر دخترش زاده خواهد شد که علیه او و تاج و تختش قیام خواهد کرد. آستیاک از بیم خود، دستور به قتل نوه اش در بدو تولد می دهد.

اما مامور قتل کوروش از بین آلوده شدن دستش به خون، این وظیفه را به یک چوپان می سپارد. چوپان که در همان زمان نوزاد خود را از دست داده بود، او را نگه می دارد و جسد نوزاد خود را به اسم کوروش تحویل می دهد. نقل شده کوروش از همان کودکی صفات بارزی داشته و حتی هنگام بازی هم نقش شاه را بازی می کرده. بعد ها و در یک بازی کودکانه فرزند یکی از اشراف زادگان را می زند و وقتی برای توبیخ به دربار برده می شود، هویت واقعی اش آشکار شده و زندگی جدیدی را در دربار آغاز می کند.

پیشینه

تنها مدرک مستند در خصوص خانواده کوروش، منشور معروف اش است که خود را پسر کمبوجیه معرفی می کند. این نشان دهنده این است که او از خانواده سلطنتی پارس بوده است.

پارس ها همزمان با مادها به بخش های باختری ایران سرازیر و پیرامون دریاچه ارومیه و کرمانشاهان جای گرفتند. پس از ناتوانی دولت ایلام، نفوذ خاندان پارس به خوزستان و بخش های مرکزی فلات ایران گسترش یافت. پس از نابودی ایلامیان به دست آشور بانی پال، پارس ها از دشمنی آشوری ها و مادها استفاده کردند و انشان را گرفتند.

نسب پدری کوروش از پادشاهان انشان و مادرش از پادشاهان ماد بود. طبق گفته وستا سرخوش کورتیس، کوروش بنا بر پیوند این دو پادشاهی داشت. او توانست بدون خونریزی پادشاهی مادها در هگمتانه (همدان امروز) فتح کند. او بنای پادشاهیش را در پاسارگاد (قلب ایران امروز) بنا نهاد و امپراتوری عطیمش را بنا نهاد.

در دولت تازه‌ای که کوروش تشکیل داد، اشراف و نخبگان ماد و هخامنشی را با هم به خدمت گرفت. در این حکومت، هر اقلیمی فرمانروایی محلی داشت که آن را نمایندگی می‌کرد. به گفته مورخان، کوروش الگویی برای کشورداری پایه گذاشت که در سده‌های متمادی توسط هخامنشیان، یونانیان، و رومیان به کار گرفته شد. هرچند وسعت امپراتوری هیچ‌کدام به بزرگی او نبود.

وجه تمایز کوروش

کوروش در زمانی می زیست که خشونت در اوج خود بود. اینکه فردی در این دوران دم از حقوق بشر بزند نشان از تفاوت های این چهره ی بزرگ ایران زمین است. محمد داندمایف، یکی از سرشناس‌ترین مورخان معاصر روس، تحقیقات زیادی درباره نفوذ سیاسی و نظامی کوروش انجام داده است.

او می‌گوید: “کوروش به قدرت نظامی برتر در منطقه تبدیل شد. چیزی که سابقه نداشت. از قدرت نظامی و بینش سیاسی او می‌شد پیش‌بینی کرد که قدرتش بر منطقه چیره می‌شود.”

به اعتقاد داندمایف، یکی از مهم‌ترین دلایل موفقیت کوروش در اداره این امپراتوری بزرگ، ترکیب روش‌های نظامی و سیاسی بوده است. او توانست با سیاست توام تهدید و تشویق، قلمروی امپراتوری‌اش را بیش از هر فاتح دیگری در گذشته و آینده گسترش دهد. وستا سرخوش کرتیس معتقد است کوروش جای ستایش دارد اما نه به خاطر لشگرکشی‌هایی که کرد و ممالکی که فتح کرد، بلکه به خاطر ایدئولوژی‌ای که از خود باقی گذاشت.

تورج دریایی، استاد تاریخ ایران و جوامع پارسی‌زبان در دانشگاه کالیفرنیا در این باره می‌گوید: “آن‌چه کوروش کبیر را از دیگران متفاوت می‌کند، نحوه برخوردش با اقوام و ادیان مختلف در شاهنشاهی‌اش است.”

نکته جالب در خصوص حکفرمانی او نحوه برخورد او با مردم تحت امرش است. روایت است که در ساخت تخت جمشید سرکارگران زن سر کار بوده اند. یا به طور مثال زنان کارگری که باردار بوده اند، مرخصی با حقوق داشته اند!

فتح بابل

فتح بابل، که قدرتی بزرگ در آسیای غربی بود، از فتوحات بزرگ کوروش بود. مهم ترین نکته اینست که او بابل را بدون خونریزی فتح کرد. در خصوص نحوه ی این پیروزی دو روایت موجود است. یکی افسانه یونانی مبنی بر تغییر مسیر رود فرات توسط لشگر کوروش و عبور شبانه از آن برای فتح بابل است. عده زیادی از مورخان این روایت را نمونه‌ای برای این می‌داند که یک افسانه تاریخی چه‌قدر می‌تواند در مقابل یک واقعیت تاریخی ِ بی‌آب‌و تاب، پر رنگ شود.

محمد داندمایف، مورخ روس، با این روایت مخالف است و می‌گوید: “نه؛ او مسیر رودخانه را عوض نکرد. این فقط یک افسانه است. او بابل را با قدرت نظامی، درک صحیح سیاسی و نقشه‌ریختن فتح کرد. ماجرای رودخانه فقط یک داستان است که یونانی‌ها ساخته‌اند.”

منشور کوروش

کوروش همان اندازه که امروز به خاطر وسعت امپراتوری‌اش شناخته می‌شود، با استوانه‌ای گلی که به جا گذاشته نیز معروف است. آن‌چه کوروش چه از روی سیاست‌ورزی و چه صادقانه روی منشورش نوشته، اولین سند حقوق بشر در تاریخ جهان خوانده شده است و از مهم‌ترین آثار تاریخی ایرانیان شمرده می‌شود.

در این منشور، بر مشروعیت پادشاهی کوروش و احترام او به مذهب و سنت‌های بابل تاکید شده است. کوروش در این منشور می‌گوید به سربازانش دستور داده تا کسی را نکشند و صلح‌جو باشند.

در سال ۱۹۷۱ میلادی، سازمان ملل آن را به شش زبان رسمی منتشر کرد. بدلی از آن در مقر سازمان ملل متحد در نیویورک نگهداری می شود. موزه بریتانیا این سند را رسما نخستین بیانیه حقوق بشر خوانده. بان کی مون، دبیر کل سازمان ملل، در جریان سفر به تهران منشور کوروش را نخستین بیانیه حقوق بشر خواند.

طبق منشور کوروش، او به مردم تحت حکومت خود این آزادی را داد که سنت منطقه خود را دنبال کنند، خدایانی را که به‌شان عقیده داشتند بپرستند، و پرستش‌گاه‌های خود را داشته باشند. محمد داندمایف، مورخ روس، درباره منشور کوروش می‌گوید: “نحوه شکل‌گرفتن این منشور هم مهم است. کوروش این منشور را به رسم بین‌النهرین ساخته است. به سنت آنها احترام گذاشته و به زبان بابلی نوشته است. این نشان‌دهنده احترام کوروش به سنت‌های مناطقی است که مغلوب او شده‌اند.”

پایان و میراث امپراطوری

مرگ کوروش  سی‌امین سال سلطنت او در حدود سال ۵۲۹ ق.م اتفاق افتاده اما روایات مختلفی درباره آن وجود دارد. نمی‌توان با قاطعیت گفت عمر کسی که همه زندگی‌اش را در جنگ و کشورگشایی سپری کرد، چه‌طور سر آمد.

روایت‌هایی حکایت از مرگ طبیعی او دارد. اما برخی از جمله هرودوت، تاریخ‌نگار باستانی، می‌گویند که او در یکی از سخت‌ترین نبردهایش در جنگ با ماساگات‌ها در شمال شرقی ایران کشته شد. اما اگر چنین باشد، باز آوردن جسد کوروش به پاسارگاد توسط سپاه شکست‌خورده‌اش، بعید به نظر می‌رسد.

املی کورت می‌گوید: “این روایت که کوروش در جنگ کشته شده، قطعا قهرمانانه‌تر از آن است که او در بستر بیماری مرده باشد. اما اصل این موضوع که او چگونه مرد، برای ما روشن نیست.”

ژوزف ویزهوفر، استاد تاریخ باستان، درباره شخصیت کوروش می‌گوید: “او حتما شخصیتی خیلی کاریزماتیک داشته است. اگر جز این بود، نمی‌توانست این‌همه سرباز و پیرو برای خود جمع کند. به‌هرحال او توانست پارس را از کشوری کوچک به یک امپراتوری قدرتمند تبدیل کند. اما قدرت نظامی برای چنین کاری کافی نبوده است. او این توانایی را داشت که مردم را در دورترین نقاط کشورش و در مجاورت دشمنان و حتا مردم کشورهای دشمن را نیز با خود همراه کند.”

تورج دریایی نیز در ستایش از میراث کوروش، بر این نکته دست می‌گذارد که یونانیان در همان حال که در جنگ با ایرانیان بودند، از او به نیکی یاد کرده‌اند.

فارغ از این‌که این خصایل چه‌قدر واقعیت تاریخی داشته باشند، می‌توان او را تجلی نمادین یک ابر مرد از دیدگاه ایرانیان دانست. پادشاهی که با وجود قدرت عظیمش، مهربان و بخشنده است.

منبع : اقامت۲۴