گردشگری سلامت و انواع آن را بیشتر بشناسید

سفر با اهداف مختلفی انجام می‌شود که یکی از آنها بحث سلامت است. سفری که البته امیدواریم هیچگاه آن را تجربه نکید. گردشگری سلامت (Medical Tourism) اگرچه پدیده تازه‌ای نیست، اما در یک دهه اخیر رشد قابل توجهی داشته است. ایران نیز به عنوان یکی از کشورهای فعال در حوزه توریسم درمانی به حساب می‌آید. از همین رو بهتر است با مقوله گردشگری سلامت، انواع آن و وضعیت ایران در این زمینه بیشتر آشنا شوید.

گردشگری سلامت چیست؟

گردشگری با اهداف مختلفی انجام می‌شود، گاه هدف، زیارت یک مکان مقدس است، گاه به دنبال آشنایی با جاذبه‌های تاریخی یا طبیعی یک شهر و کشور هستیم و گاه نیز برای درمان بیماری یا عملی خاص مجبوریم سفر کنیم.

سفری که با هدف درمان انواع بیماری یا عمل جراحی انجام شود از آن به عنوان گردشگری سلامت یا توریسم پزشکی یاد می‌شود. این تعریفی است که سازمان جهانی گردشگری (UNWTO) از توریسم درمانی ارائه کرده است.

البته برخی اعتقاد دارند سفری که صرفاً برای درمان بیماری انجام شود را نباید زیر شاخه گردشگری سلامت حساب کرد. به باور آنها این سفر باید با دو هدف «درمان ارزان‌تر» و «خدمات پزشکی در دسترس‌تر» انجام شود.

در ایران زمانی که از گردشگری سلامت صحبت می‌کنیم، یاد مردم عرب‌زبان می‌افتیم که برای عمل زیبایی بینی یا کاشت مو به کشور ما سفر کرده‌اند. این تنها یک بخش از انواع Medical Tourism است که در ادامه با آنها بیشتر آشنا می‌شویم.

انواع گردشگری سلامت

انواع مختلفی برای گردشگری سلامت ذکر می‌شود که اغلب روی سه نوع آن اتفاق نظر وجود دارد.

1. نخست گردشگری پزشکی است که با هدف اقدامات پزشکی و جراحی انجام می‌شود.
2. گردشگری طبیعت درمانی مدل دیگری است که هدف آن بهره‌مندی از منابع طبیعی برای درمان مثل چشمه های آبگرم است.
3. آخرین نوع نیز گردشگری تندرستی است که هدف اول توریست برای انتخاب آن، رهایی از تنش‌های زندگی روزمره و تجدید قوا است.

در ادامه با این موارد بیشتر آشنا می‌شویم.

گردشگری پزشکی (Medical Tourism)

رایج‌ترین دسته گردشگری سلامت است و شامل افرادی می‌شود که برای درمان و اقدامات پزشکی به خارج از کشور سفر می‌کنند. درمان‌های متداول آن در این زمینه عبارتند از: جراحی‌، دندانپزشکی، درمان‌ ناباروری و بهبودهای زیبایی.

متناسب با این نوع گردشگری نیز نوعی ویزا تعریف شده است که از آن با عنوان ویزای پزشکی یا ویزای درمانی یاد می‌شود. این ویزا در اختیار افرادی قرار می‌گیرد که با هدف گردشگری سلامت به آن کشور سفر می‌کنند.

در این نوع گردشگری، درمان با کیفیت بالا مهم‌ترین عامل انتخاب است. سپس بحث هزینه مطرح می‌شود که شامل هزینه پزشکی، سفر، خورد و خوراک و اقامت است.

گردشگری طبیعت درمانی (Curative Tourism)

در این نوع از گردشگری حوزه سلامت، فرد برای درمان جسم یا روح خود به سفر می‌رود تا از منابع طبیعی بهره‌مند شود. ماساژ، آب درمانی و مصرف گیاهان دارویی از جمله خدماتی است که به گردشگر ارائه می‌شود.

با توجه به جاذبه‌های طبیعی مختلف در ایران، کشور ما پتانسیل بسیاری در این حوزه دارد. یکی از آنها چشمه های آبگرم ایران است که فرصت خوبی را در اختیار گردشگران برای بهره‌مندی از خواص چشمه آبگرم قرار می‌دهد. لجن درمانی نیز برای درمان بیماری های پوستی و مفصلی بسیار مناسب است که در ایران به گردشگران ارائه می‌شود.

گردشگری تندرستی (Wellness Tourism)

گردشگر تندرستی با هدف جوان‌سازی ذهن، بدن و روح خود سفر می‌کند. آنها به دنبال آرامش، کاهش استرس، سبک زندگی و حتی تغذیه سالم‌تر هستند. تفاوت این نوع گردشگری با گردشگری طبیعت درمانی این است که مسافر مریض نیست و قصد پیشگیری دارد نه درمان.

حضور در طبیعت بکر، استراحتگاه‌های یوگا یا حتی چشمه های آبگرم از دلایل سفر در گردشگری تندرستی است.

توریسم درمانی در ایران

تاریخچه گردشگری سلامت در ایران بسیار غنی است. کشوری که در طول تاریخ خود، طبیب‌های سرشناسی همچون ابن سینا را به دنیا معرفی کرده است. کتاب «قانون در طب» که به اختصار «قانون» خوانده می‌شود، اثری از ابن سینا و یک دایره المعارف پزشکی است که برای قرن‌ها به عنوان مرجع در غرب و شرق از آن استفاده می‌شد.

در حال حاضر نیز سالانه افراد از کشورهای مختلف برای استفاده از خدمات متنوع پزشکی به ایران سفر می‌کنند. داده‌های گزارش «تحلیلی بر صنعت گردشگری با تمرکز بر توسعه زنجیره ارزش» که توسط گروه مشاورین رویانا تهیه‌شده، نشان می‌دهد برای سفر به ایران، بعد از گردشگری مذهبی، بحث گردشگری سلامت است که توریست‌ها را جذب می‌کند.

این تصور وجود دارد که ایران در زمینه گردشگری پزشکی تنها به جراحی زیبایی شناخته می‌شود. اگرچه این فکر غلط نیست، اما کاملاً درست هم نیست؛ چراکه ایران در زمینه ناباروری، جراحی ارتوپدی و حتی چشم پزشکی نیز در دنیا بسیار محبوب است. چشمه های آبگرم ایران هم یکی دیگر از مقاصد برای توریست درمانی است که البته بیشتر مورد توجه مردم عراق قرار گرفته است.

محبوب‌ترین تخصص‌های پزشکی در ایران برای گردشگران سلامت در ایران:

• عمل زیبایی: مانند جراحی زیبایی بینی، لیفت صورت، لیپوساکشن و کاشت مو
• جراحی ارتوپدی: تعویض مفصل ران و زانو، جراحی ستون فقرات
• مراقبت از قلب: جراحی‌های بای پس، آنژیوگرافی و تعویض دریچه
• چشم پزشکی: جراحی‌های پیشرفته چشم از جمله لیزیک
• درمان ناباروری: لقاح آزمایشگاهی (IVF) و…

قیمت مناسب، تجهیزات درمانی قابل قبول، دانش بالای جراحان و تعدد آنها از جمله مواردی است که این حجم از استقبال را رقم زده است. هزینه درمان پزشکی در ایران معمولاً ۵۰ تا ۷۰ درصد کمتر از کشورهای غربی است. به طور مثال یک عمل جراحی بینی در آمریکا می‌تواند بین ۵ تا ۷ هزار دلار هزینه داشته باشد، اما در ایران با قیمتی کمتر از ۲۵۰۰ دلار انجام می‌شود. موضوعی که البته بیشتر تحت تأثیر کاهش قابل توجه ارزش پول ملی ایران است.

علاوه بر این، زمان انتظار برای درمان در بسیاری از کشورها بالاست. به طور مثال در کشوری مثل کانادا، ممکن است دریافت نوبت برای سی‌تی‌اسکن و سپس جراحی، بین ۶ ماه تا یک سال زمان ببرد. اما در ایران سریع می‌توان نوبت جراحی یا درمان گرفت که یک موهبت بزرگ برای توریست به شمار می‌رود.

در زمینه گردشگری سلامت، شهرهای تهران، مشهد و شیراز از جمله شناخته‌ شده‌ترین‌ها هستند. موقعیت مشهد با توجه به بیمارستان‌های مجهز مثل رضوی از یک سو و بارگاه امام رضا از سوی دیگر موجب شده تا بیش از سایر شهرهای ایران مورد توجه گردشگران مسلمان قرار گیرد.

مقایسه وضعیت گردشگری سلامت در ایران با جهان

وبسایت “MedicalTourism” یک مرجع شناخته شده در صنعت گردشگری سلامت است که وضعیت آن را در دنیا پایش و گزارش‌هایی در این باره منتشر می‌کند. آخرین گزارش این مرکز به سال ۲۰۲۱ باز می‌گردد و از ۴۶ کشور به عنوان مقصد توریسم پزشکی در جهان یاد شده است.

آنها در گزارش خود سه عامل اصلی را به عنوان شاخصه‌های گردشگری پزشکی در نظر گرفته‌اند که با بررسی هر شاخص، به کشورهای فعال در این حوزه امتیاز داده‌اند. شرایط محیطی یک کشور، عملکرد در زمینه صنعت گردشگری پزشکی، کیفیت امکانات، خدمات و ایمنی از جمله شاخص‌های مورد بررسی است.

طبق داده‌های جمع‌آوری شده، کانادا، سنگاپور و ژاپن سه مقصد پرطرفدار در دنیا در زمینه توریسم درمانی هستند. ایران نیز در رتبه چهل و ششم در میان چهل و شش کشور جهان قرار دارد.

هزینه گردشگری سلامت

همانطور که اشاره کردیم، مسأله «هزینه» در بحث گردشگری سلامت بسیار حائز اهمیت است. توریست سلامت معمولاً به دنبال مقاصدی است که خدمات بهداشتی با کیفیت و مقرون به صرفه را در اختیار او قرار دهند. در ادامه کشورها را از این حیث با یکدیگر مقایسه می‌کنیم:

ایران: با توجه به افت ارزش پول ملی ایران، خدمات پزشکی و حتی اقامت در ایران معمولاً مقرون به صرفه‌تر از سایر کشورهاست. مثلاً جراحی زیبایی بین ۵۰۰ تا ۳۰۰۰ دلار هزینه دارد. برای جراحی ارتوپدی نیز بین ۴ هزار تا ۸ هزار دلار پول از افراد دریافت می‌شود. طبق داده‌های منتشر شده در سایت گردشگری سلامت دانشگاه علوم پزشکی تهران، درمان بیماری‌های چشمی کمتر از هزار دلار است. مثلاً درمان آب مروارید در ایران با ۸۰۰ دلار انجام می‌شود.

منبع: داده‌های OECD

کانادا: این کشور رتبه اول را در میان مقاصد مختلف گردشگری سلامت دارد. بسته به نوع درمان، روش‌های پزشکی در کانادا ۳۰ تا ۶۰ درصد ارزان‌تر از آمریکا است. با این حال، هزینه‌ها به طور کلی بالاتر از کشورهایی مثل هند یا تایلند است. به طور مثال تعویض مفصل ران ممکن است بین ۱۶ هزار تا ۲۰ هزار دلار هزینه داشته باشد. این رقم در آمریکا بیش از ۳۰هزار دلار است.

ژاپن: ژاپن در میان سه کشور برتر ارائه دهنده خدمات گردشگری سلامت است. هزینه‌های جراحی زیبایی مانند رینوپلاستی در این کشور بین ۴ هزار تا ۶ هزار دلار و جراحی‌های تعویض مفصل ران بین ۲۰ هزار تا ۲۵ هزار دلار است. یک جراحی بای پس عروق کرونر که ممکن است تا ۱۰۰ هزار دلار در ایالات متحده هزینه داشته باشد، در ژاپن با کمتر از ۴۰ هزار دلار انجام می‌شود.

کویت: ایران در رتبه چهل و ششم و کویت در رتبه چهل و پنجم کشورهای فعال در حوزه سلامت پزشکی است. روش‌های پزشکی در این کشور مقرون به صرفه‌تر از کشورهای غربی است. به طور مثال تعویض زانو که در آمریکا ۴۰ هزار دلار هزینه دارد، در کویت با ۱۵ هزار دلار انجام می‌شود.

علاوه بر موارد پزشکی، هزینه‌های اقامت و خوراکی نیز مطرح است. برای رزرو هتل می‌توان از اقامت ۲۴ استفاده کرد تا در شهرهای مختلف کشور، بهترین هتل‌ها را یافت و انتخاب کرد.

انتخاب توریسم درمانی برای درمان چه مزایایی دارد؟

از ابتدای مطلب تقریباً به اکثر مزایای توریسم درمانی اشاره کردیم. هزینه مناسب‌تر، استفاده از پزشک‌های متخصص، نوبت دهی زودتر و… از جمله این مزایا است. البته گردشگری سلامت برای کشور نیز فواید بسیاری دارد و می‌تواند توسعه اقتصادی را رقم بزند.

انتخاب توریسم درمانی برای درمان چه معایبی دارد؟

گردشگری سلامت علاوه بر مزایای یاد شده، خطرهایی نیز دارد که افراد بایستی به آنها توجه کنند. به طور مثال اگر مقصد کشوری مثل هند باشد، بیماری‌های زمینه‌ای مختلفی مثل هپاتیت یا انواع آنفلوآنزا وجود دارد و باید مراقب بود که در آنجا به بیماری دیگری آلوده نشد.

یک توریست ممکن است به دام کلاهبرداران بیفتد و علاوه بر هزینه‌های اضافی، جان او نیز شاید در خطر قرار گیرد. از همین رو بهتر است از خدمات شرکت‌های معتبر و شناخته شده در حوزه توریسم درمانی استفاده کرد.

کیفیت کار پزشک را نیز به سختی می‌توان تشخیص داد. موضوعی که می‌تواند به توریست آسیب‌های جسمی جبران ناپذیری بزند و پیگیری قانونی آن در کشوری غریبه چندان آسان نخواهد بود.

بحث زبان در کشور مقصد نیز بسیار حائز اهمیت است. اگر به زبان آنها تسلط ندارید، بررسی کنید که مردم این کشور چقدر به زبان انگلیسی مسلط هستند تا در طول سفر خود دچار چالش نشوید.

اقدامات لازم قبل از شروع سفر

قبل از اینکه سفر خود برای درمان را شروع کنید، بهتر است ابتدا با بیمارستان یا شرکت واسط این حوزه مشورتی داشته باشید. در همین راستا باید مدارک پزشکی خود را ارسال کنید و پس از مشاوره اولیه، قیمت و زمان پذیرش خود را نهایی کنید.

علاوه بر این بهتر است با شرایط کشوری که قرار است به آن سفر کنید بیشتر آشنا شوید. هزینه‌های اقامتی و خورد و خوراک را بررسی کنید، ببینید وضعیت آب و هوا و حتی امنیت در آن جامعه چگونه است. گاه حتی نیاز به دریافت برخی از واکسن‌ها پیش از سفر وجود دارد که باید از آنها اطلاع کافی کسب کرد.

سپس نوبت به دریافت ویزا می‌رسد. همانطور که گفته شد، برخی کشورها برای این امر ویزای سلامت در نظر گرفته‌اند که می‌توان برای دریافت آن اقدام کرد.

ضوابط گردشگری سلامت

واحدی که قصد فعالیت در حوزه گردشگری سلامت دارد بایستی ابتدا دستورالعمل و آیین نامه های موجود را مشاهده کند. از این شرکت‌ها با عنوان تسهیل‌گر ارائه خدمات گردشگری سلامت یاد می‌شود و برای فعالیت خود باید مجوز بگیرند.

آنها بایستی فرم‌هایی را به وزارت بهداشت تحویل دهند. این فرم‌ها شامل قرارداد با پزشک، تعهدنامه پزشک، پذیرش اولیه بیمار بین‌الملل و قرارداد با مرکز درمانی دارای مجوز است. آیین نامه هایی نیز برای ضوابط فعالیت واحد بیماران بین الملل در مؤسسات پزشکی در نظر گرفته شده است که باید طبق آنها عمل کرد.

پس از درخواست مجوز، بازدید از این مراکز صورت گرفته و چک لیست اختصاصی واحد گردشگری تکمیل می‌شود. در نهایت نیز جمع‌بندی و تحلیل نتایج ارزیابی انجام می‌شود. در صورت مثبت بودن نتیجه ارزیابی، مسیر مجوزدهی طی خواهد شد.

قرار است تا پایان سال ۱۴۰۲ از سامانه جامع گردشگری سلامت رونمایی شود.  سامانه‌ای که با همکاری وزارت گردشگری و وزارت خارجه راه‌اندازی خواهد شد تا به توسعه این بازار در ایران کمک کند.

قرار بر این است از طریق این سامانه، لیدرها و مترجمین حوزه گردشگری سلامت ساماندهی شوند و زیرمجموعه شرکت‌های رسمی فعال در این زمینه قرار بگیرند. بیمارستان‌ها نیز نباید بیمار دیگری غیر از شرکت‌های مجاز پذیرش کنند. 

چالش های گردشگری سلامت در ایران

عدد دقیقی از میزان گردشگران سلامت که به ایران سفر می‌کنند وجود ندارد. با این حال تخمین زده می‌شود حدود ۶۰۰ هزار توریست سلامت به کشور ما سفر کرده‌اند که سهم یک درصدی از بازار گردشگری سلامت در دنیا دارد. مردم عراق، آذربایجان، افغانستان و پاکستان بیشترین آمار مراجعه به ایران برای بهره‌مندی از خدمات این حوزه را دارند.

این سهم اندک به موارد مختلفی باز می‌گردد. کشورهایی در حوزه گردشگری سلامت، موفق‌تر عمل می‌کنند که به توسعه حمل‌ونقل، بازاریابی و اقامت، نگاه ویژه‌تری داشته باشند. برای توسعه هر یک از این موارد نیاز به سرمایه‌گذاری است، اما کمتر سرمایه‌گذار خارجی ریسک حضور در ایران را می‌پذیرد.

علاوه بر این مسائلی همچون تحریم‌ها و مشکل پرداخت هزینه‌ها برای توریست، استهلاک تجهیزات پزشکی و مشکلات تأمین تجهیزات جدید که باز هم ناشی از تحریم‌هاست و مسئله اینترنت و فیلترینگ نیز وجود دارند. بحث مجوزدهی هم با سخت‌گیری‌هایی روبه رو است که موجب شده تا بخش خصوصی که مشتاق به فعالیت در این حوزه است، از تصمیم خود پشیمان شود.

چشم انداز گردشگری سلامت

ایران به دلیل توانمندی‌های بالقوه و برخورداری از امکانات و زیرساخت‌های لازم، می‌تواند نقش بسزایی در گسترش این صنعت در سطح منطقه و جهان ایفا کند.

با این حال تا زمانی که چالش هایی که به آنها اشاره کردیم، حل نشوند، نمی‌توان انتظار رشد قابل توجهی در صنعت گردشگری سلامت داشته باشیم.

جمع‌بندی

در این مطلب سعی کردیم با انواع گردشگری سلامت و اهمیت آن بیشتر آشنا شویم. همچنین از وضعیت ایران در زمینه گردشگری توریسم سلامت آگاه شدید. هزینه‌های خدمات گردشگری سلامت در چند کشور را نیز با هم مقایسه کردیم. لازم به ذکر است توریسم سلامت از جمله موضوعات بسیار گسترده‌ای است که شاید ساعت‌ها بتوان در مورد آن صحبت کرد.